7.1.1 Algemeen

Echtscheiding is een complex terrein. Het einde van de huwelijksband heeft in zeer veel opzichten grote en verstrekkende gevolgen voor aanstaande ex-echtgenoten en hun gezin. Een aspect van de echtscheiding is de juridische component die aanleiding kan geven tot een veelvoud aan handelingen op het gebied van het familievermogensrecht. Deze handelingen en de rol van de behandelaar worden in dit hoofdstuk besproken.

De behandelaar is niet de enige die zich op dit gebied begeeft. Ook de beide andere traditionele juridische beroepsgroepen, de rechterlijke macht en de advocatuur, hebben daarop een (wettelijke) rol. Dit geldt ook voor de Raad voor de Kinderbescherming in het geval er kinderen zijn betrokken bij de scheiding en bemiddeling of onderzoek door de Raad gewenst is. Daarnaast zijn er mediators, bemiddelaars en adviseurs van zeer onderscheiden aard op het gebied van de echtscheiding actief. Ook zij komen in aanraking met de juridische problemen bij een scheiding en kunnen behoefte hebben aan professionele begeleiding op dit punt.

7.1.2 Taakafbakening

De taken van de bij scheiding betrokken juridische beroepsgroepen zijn niet altijd helder te onderscheiden.

De taakafbakening vloeit in beginsel voort uit de monopolies die aan iedere afzonderlijke beroepsgroep zijn voorbehouden. De advocaat doet de procesvertegenwoordiging. De rechter spreekt de scheiding uit en treft bij geschil voorlopige voorzieningen en nevenvoorzieningen. De notaris maakt de akte van verdeling, verzorgt de leveringsformaliteiten als deze bij notariële akte moeten plaatsvinden en probeert partijen te verenigen als de rechter hem daarom vraagt.

Bij de uitvoering van deze primaire taak zal zowel de rechter als de advocaat als de notaris zich inspannen om een bemiddelende rol te spelen en (mogelijke) geschillen tussen partijen op minnelijke wijze te beslechten. De rechter gebruikt daarvoor de zitting en zal zo nodig doorverwijzen naar anderen, zoals een mediator of notaris. Advocaten en notarissen bieden hun diensten daarvoor aan op de markt en zijn in zoverre elkaars concurrenten. Op deze markt opereren overigens ook anderen. Dit zijn vaak geen juristen. Te denken valt aan mediators en de zogeheten echtscheidingsmakelaars.

7.1.3 Rol rechter

De rol van de rechter bij echtscheiding kan zeer divers zijn. Zijn partijen het eens over de scheiding dan spreekt de rechter op hun gemeenschappelijk verzoek de scheiding uit, zonder dat de zaak op een zitting hoeft te worden behandeld. Zij kunnen hem daarbij ook vragen allerlei nevenvoorzieningen te treffen. Een gemeenschappelijk verzoek tot echtscheiding zal via de griffie van de rechtbank administratief worden afgedaan. Ouders met minderjarige kinderen moeten aan de rechter een ouderschapsplan voorleggen, dat de afspraken bevat die ze ten aanzien van de kinderen hebben gemaakt.

Zijn partijen het niet eens dan kan de rol van de rechter zeer uitgebreid zijn. Naast de scheiding kunnen de alimentatie en de afwikkeling van het huwelijksvermogensrechtelijke regime aan hem worden voorgelegd. Ook kan hij voorzieningen treffen met betrekking tot de kinderen van partijen. Te denken valt aan het verblijf, het gezag en de omgang. Ook kunnen partijen de rechter vragen om voorafgaand aan de scheiding ordemaatregelen te treffen (voorlopige voorzieningen). Een dergelijke echtscheidingsprocedure kan zich soms uitstrekken over meerdere jaren.

Uiteraard zal de rechter op een zitting altijd beproeven of partijen het op een of meer punten onderling eens kunnen worden. Ook bestaat de mogelijkheid partijen te verwijzen naar mediation. Zijn er kinderen in het geding dan zal ook de Raad voor de Kinderbescherming in de procedure zijn betrokken. Ook aan de Raad kan worden gevraagd bemiddelingsgesprekken tussen partijen te arrangeren.

Indien er een verzoek tot verdeling of verrekening is gedaan kan de rechter de zaak aanhouden en een notaris benoemen om partijen te verenigen. In dit hoofdstuk worden de werkzaamheden van de behandelaar op dit punt besproken.

7.1.4 Rol advocaat

Ook de rol van de advocaat bij de echtscheiding kan zeer divers zijn. In de eerste plaats treedt de advocaat natuurlijk op als procesvertegenwoordiger van een van partijen of, bij een gemeenschappelijk verzoek tot scheiding, voor beiden.

Echtscheidingsadvocaten zijn veelal lid van de VFAS (Vereniging van Familie- en erfrecht Advocaten en Scheidingsmediators). Dit is een vereniging van advocaten die gespecialiseerd zijn in het personen- en familierecht en bovendien als scheidingsbemiddelaar begeleiding bieden aan mensen die in onderling overleg de gevolgen van een (echt)scheiding willen regelen. Zij leggen de afspraken van partijen uiteindelijk vast in een convenant. Veelal wordt bij het verzoek tot scheiding aan de rechter ook gevraagd in het dictum van zijn beschikking te bepalen dat het convenant en de daarin gemaakte afspraken moeten worden geacht in de beschikking te zijn opgenomen en daarvan deel uit te maken. Daardoor krijgt het convenant via de rechter executoriale kracht.

Ook na de scheiding kan de advocaat nog een rol spelen. Bij veel rechtbanken is het gebruik om advocaten te benoemen tot onzijdig persoon in de zin van art. 3:181 BW. In de praktijk komt het overigens zeer zelden tot inschakeling van deze onzijdige personen.

7.1.5 De rol van de notaris

7.1.5.1 Uitvoerder van de echtscheidingsbeschikking

De rol van de notaris kan zich op twee verschillende terreinen afspelen. Ieder terrein heeft zijn eigen soort werkzaamheden.

Het eerste terrein waarop een behandelaar (notaris) werkzaam is, is het meest voorkomende, namelijk dat van uitvoerder van de echtscheidingsbeschikking uitgesproken door de rechter. De echtscheiding tussen partijen is dan al uitgesproken. De behandelaar wordt als laatste in het traject van de echtscheiding betrokken en heeft een uitvoerende rol. In de beschikking van de rechter is voor de verdeling van een (beperkte) gemeenschap van goederen een notaris aangewezen. In de meeste gevallen gaat het om de verdeling van de echtelijke woning of van aandelen in een besloten vennootschap. Verdeling vindt normaal gesproken plaats nadat de beschikking in kracht van gewijsde is gegaan en ingeschreven is in de registers van de burgerlijke stand. Doordat een gemeenschap wordt ontbonden op moment van indiening van het verzoekschrift tot echtscheiding, zou de verdeling ook vanaf dat moment kunnen plaatsvinden. De rechtsgevolgen van de echtscheiding zijn meestal opgenomen in een echtscheidingsconvenant. Is er geen echtscheidingsconvenant dan kan de beschikking van de rechter zelf een regeling bevatten. De behandelaar (of notaris) maakt een ‘akte van verdeling’ op en zorgt na ondertekening voor inschrijving van de verdelingsakte van registergoed in de openbare registers van het kadaster. In de akte van verdeling wordt de toedeling van registergoed (meestal de echtelijke woning) met de daarop rustende hypothecaire geldlening aan de rechthebbende partij geregeld.

Vaak heeft een verdeling, zeker als de echtelijke woning hierin betrokken is, ook een financieel aspect. Het gaat om de betaling van de overbedelingssom door de partij die de echtelijke woning of andere vermogensrechten overneemt aan de andere partij. De notaris zorgt voor de geldstroom tussen partijen en verzorgt de eventueel benodigde hypotheek.

7.1.5.2 Echtscheidingsbegeleider

Het tweede terrein waarbij een behandelaar (notaris) een rol kan vervullen is dat van scheidingsbegeleider.

Ook de notaris kan deze rol vervullen. Het gaat hierbij om een scheiding waarbij de notaris het convenant opstelt en vervolgens via een procesadvocaat het verzoekschrift tot echtscheiding bij de rechter indient. De rechter spreekt in zijn beschikking de echtscheiding uit. Nadat partijen de akte van berusting getekend hebben, waarin staat dat zij tegen de uitspraak van de rechter niet in hoger beroep zullen gaan, wordt de beschikking verwerkt in de registers van de burgerlijke stand van de huwelijksgemeente van partijen.

Sedert 1 maart 2009 is wetsvoorstel 30 145 in werking getreden. Sinds de invoering van deze wetswijziging is het niet meer mogelijk om een huwelijk om te zetten in een geregistreerd partnerschap via de weg van art. 1:77a BW. Daarmee is de mogelijkheid om een huwelijk via de zogenaamde ‘flitsscheiding’ te beëindigen niet meer mogelijk.

Bij een ‘flitsscheiding’ werd via de omzetting van het huwelijk in een geregistreerd partnerschap (art. 1:77a BW) en vervolgens de beëindiging van het partnerschap (art. 1:80d BW) de scheiding geregeld.

Het belangrijkste onderdeel van deze wetswijziging is de verplichting van ouders die uit elkaar gaan én beiden het gezag over hun minderjarige kinderen hebben, verplicht zijn samen een ouderschapsplan op te stellen. Met ‘uit elkaar gaan’ wordt overigens niet alleen echtscheiding of ontbinding van een geregistreerd partnerschap bedoeld, maar ook beëindiging van de samenlevingsrelatie van ongehuwde ouders die samen het gezag hebben over hun minderjarige kinderen.

De rol van scheidingsbegeleider kan al dan niet in combinatie met mediation geschieden. Mediation is een vorm van methodische geschillenbeslechting. De overheid stimuleert conflictoplossing via geschillenbemiddeling (mediation) door bij de rechtbanken juridische mediation-specialisten aan te wijzen die gekwalificeerd zijn om conflicten op te lossen. Ook zijn er de afgelopen jaren diverse ontwerp wetsvoorstellen opgesteld waarbij mediation als alternatieve geschillenbeslechting wordt gezien. De bedoeling van mediation is dat partijen via een deskundige conflictbemiddelaar nader tot elkaar komen en op deze wijze tot een passende afspraak komen. Een behandelaar kan niet als mediator én notaris optreden. Wel kan hij als deskundig mediator op juridisch vlak een rol vervullen door het opstellen van het echtscheidingsconvenant. Dan is de taak van de behandelaar als mediator afgerond en kan de behandelaar als notaris partijen verder helpen en van dienst zijn bij de uitvoering van de afspraken uit het convenant, het opstellen van een testament, enzovoort.

Het notariaat heeft zijn eigen specialistenvereniging van mediators, de Vereniging van Mediators in het Notariaat, afgekort de VMN (www.vmn-notaris.nl). In deze rol stelt de behandelaar met behulp van mediation tussen partijen het echtscheidingsconvenant op en regelt na beëindiging van het huwelijk de uitvoering van de gemaakte afspraken in een verdelingsakte.

De notaris vervult de rol van deskundig begeleider van het gehele scheidingstraject en heeft een actieve en uitvoerende rol.